در تحولی بی‌سابقه در دو سال اخیر بحران غزه، بیستم مهرماه شاهد آزادی بیست گروگان اسرائیلی زنده از دست حماس و همزمان آزادی نزدیک به دو هزار زندانی فلسطینی در چارچوب توافق آتش‌بس بود؛ توافقی که با میانجی‌گری قطر، مصر و ایالات متحده نهایی شد و در نخستین ساعات بامداد دوشنبه به اجرا درآمد. این آتش‌بس، نقطه عطفی در مسیر پرتنش جنگی است که ویرانی، قحطی و مرگ هزاران غیرنظامی را رقم زد و امیدی تازه برای خانواده‌هایی به‌جا گذاشت که دو سال تمام میان اضطراب و انتظار زیسته بودند.
تصاویر منتشرشده از گذرگاه‌های مرزی و فرودگاه‌های اسرائیل، صحنه‌های احساسی از دیدار مجدد گروگان‌ها با خانواده‌هایشان را به تصویر کشید. در همان حال، کاروان‌هایی از اتوبوس‌های حامل زندانیان فلسطینی به سوی رام‌الله و گذرگاه رفح در حرکت بودند؛ تصاویری که همزمان اشک و شادی را در دو سوی این منازعه تاریخی زنده کرد. به گفته مقام‌های اسرائیلی، در این تبادل، علاوه بر بیست گروگان زنده، اجساد بیست‌و‌هشت گروگان جان‌باخته نیز برای شناسایی و خاک‌سپاری تحویل داده شد.
آزادی این افراد، نخستین گام اجرایی از توافق آتش‌بس بود که علاوه بر تبادل اسرا، شامل افزایش ورود کمک‌های بشردوستانه به غزه نیز می‌شود. اسرائیل وعده داده روزانه تا شش‌صد کامیون حامل مواد غذایی و دارویی را از طریق گذرگاه‌ها وارد این منطقه کند. هرچند این اقدام می‌تواند از شدت گرسنگی و بحران انسانی بکاهد، اما بازسازی ویرانی‌های ناشی از جنگ، به گفته ناظران بین‌المللی، ماه‌ها زمان و اراده‌ای فراتر از عکس‌های امروز نیاز دارد.
در همین روز تاریخی، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، وارد اسرائیل شد تا مرحله تازه‌ای از دیپلماسی پس از جنگ را آغاز کند. سفر او که همزمان با تبادل گروگان‌ها انجام شد، حامل پیامی آشکار از تلاش واشنگتن برای تثبیت آتش‌بس و هدایت مسیر سیاسی پس از جنگ است. ترامپ در بدو ورود با خانواده‌های گروگان‌های آزادشده دیدار کرد و در سخنانی کوتاه در فرودگاه بن‌گوریون گفت: «امروز گام نخست برای بازگرداندن صلح و امنیت به مردم اسرائیل و فلسطین برداشته شده است، اما مسیر واقعی هنوز در پیش است.»
طبق برنامه اعلام‌شده، ترامپ قرار است روز سه‌شنبه در قاهره با رهبران مصر، قطر، فرانسه و آلمان درباره جزئیات اجرای طرح بیست‌بندی خود برای آینده غزه گفت‌وگو کند. این طرح شامل تشکیل هیئت موقت تکنوکرات‌های فلسطینی برای اداره غزه، بازسازی تدریجی زیرساخت‌ها و ایجاد یک نیروی امنیتی مشترک عربی است؛ طرحی که به گفته منابع آمریکایی، می‌تواند زمینه بازگشت ثبات نسبی را فراهم کند، اما با مخالفت‌هایی از سوی دولت اسرائیل و نیز برخی گروه‌های فلسطینی روبه‌رو شده است.
در متن توافق آتش‌بس، نسبت میان آزادی گروگان‌ها و زندانیان فلسطینی بیش از هر چیز معنا و پیام سیاسی دارد. آزادی بیست نفر از اسرائیلی‌ها در برابر آزادی حدود دو هزار زندانی فلسطینی، برای بسیاری در داخل اسرائیل تصمیمی دشوار و پرهزینه تلقی می‌شود، اما برای دولت نتانیاهو، به‌رغم فشارهای داخلی، ضرورتی برای پایان دادن به یکی از تاریک‌ترین فصل‌های تاریخ معاصر این کشور بود. از سوی دیگر، فلسطینیان آزادی زندانیان خود را «پیروزی اراده مردم» توصیف کردند و آن را نشانه‌ای از قدرت مقاومت دانستند، هرچند سایه سنگین اشغال و محاصره همچنان بر سرشان باقی است.
در میان شادی آزادی و بازگشت، اما یاد ویرانی‌های غزه فراموش نشده است. بیش از نود درصد جمعیت این منطقه همچنان بی‌خانمان‌اند و دسترسی به آب و برق محدود است. سازمان ملل هشدار داده است که اگر ارسال کمک‌ها و روند بازسازی با تأخیر ادامه یابد، خطر شیوع بیماری و فروپاشی کامل نظام درمانی در هفته‌های آینده وجود دارد.
در همین حال، ورود ترامپ به اسرائیل و اعلام آغاز فاز دوم توافق صلح، نگاه‌ها را متوجه مرحله بعدی این فرآیند کرده است: مرحله‌ای که باید تکلیف بازگشت آوارگان، آینده ساختار سیاسی فلسطین و حدود حضور نظامی اسرائیل را مشخص کند. کاخ سفید اعلام کرده است که در پایان سفر ترامپ به منطقه، بیانیه‌ای مشترک میان ایالات متحده، مصر و قطر منتشر خواهد شد که چارچوب اجرایی آتش‌بس و نقشه راه بازسازی غزه را تعیین می‌کند.
ناظران منطقه‌ای این تحولات را تلاشی هماهنگ برای بازگرداندن نقش فعال دیپلماسی آمریکا در خاورمیانه می‌دانند؛ نقشی که در دو سال اخیر به‌دلیل تنش‌های پی‌درپی و واکنش‌های نظامی اسرائیل، کم‌رنگ شده بود. اما همزمان، این تحرکات بار دیگر موقعیت جمهوری اسلامی را به‌عنوان بازیگری منزوی در حاشیه تحولات منطقه‌ای آشکار کرد. در حالی که قاهره، دوحه و واشنگتن محور مذاکرات و توافق‌ها هستند، تهران بار دیگر در موضع تماشاگر قرار گرفته و نقش خود را صرفاً در لفاظی‌های تکراری درباره «پیروزی مقاومت» و «شکست دشمن» خلاصه کرده است.
در سطح اجتماعی، فضای اسرائیل میان اندوه و آرامش در نوسان است. شهر تل‌آویو شاهد گردهمایی هزاران نفر در میدان آزادی بود که با در دست داشتن تصاویر گروگان‌های بازگشته، شعار «ما فرزندانمان را بازگرداندیم» سر دادند. در کرانه باختری نیز خانواده‌های فلسطینی در خیابان‌ها جشن گرفتند و بسیاری از آزادشدگان را با گل و پرچم استقبال کردند. این دو صحنه در کنار هم، واقعیت تلخ و پیچیده خاورمیانه امروز را به نمایش گذاشت: دو ملتی که هر یک در سایه مرگ و اسارت دیگری، طعم رهایی را تجربه می‌کنند.
اما پرسش اصلی همچنان باقی است: آیا این آتش‌بس می‌تواند مقدمه‌ای برای صلحی پایدار باشد، یا تنها مکثی موقت در چرخه‌ای از خشونت است که بارها تکرار شده؟ کارشناسان می‌گویند دوام این توافق به چند عامل بستگی دارد: تعهد طرفین به تحویل کامل اسرا، تداوم ارسال کمک‌های بشردوستانه، و مهم‌تر از همه، اراده سیاسی برای جلوگیری از اقدامات تحریک‌آمیز در مرزها.
تجربه آتش‌بس‌های پیشین در غزه نشان داده است که بی‌اعتمادی عمیق میان طرفین می‌تواند هر توافقی را ظرف چند روز به شکست بکشاند. با این حال، فشار افکار عمومی در اسرائیل و نیاز شدید مردم غزه به آرامش و بازسازی، شاید برای نخستین‌بار انگیزه‌ای واقعی برای حفظ آتش‌بس ایجاد کرده باشد.
امروز خاورمیانه شاهد روزی نادر بود: اشک شوق مادران اسرائیلی در فرودگاه بن‌گوریون و کف‌زدن خانواده‌های فلسطینی در برابر اتوبوس‌های آزادی در رام‌الله؛ روزی که اگرچه پایان جنگ نیست، اما شاید آغازی باشد برای بازگشت انسانیت در میان ویرانه‌های سیاست و قدرت. با این همه، تا زمانی که تصمیم‌گیرندگان اصلی از زبان اسلحه فاصله نگیرند و به دیپلماسی واقعی بازنگردند، هیچ آتش‌بسی در خاورمیانه پایدار نخواهد ماند.
