در میانه دومین هفته از آذر ۱۴۰۴، تهران بار دیگر در وضعیتی قرار گرفته که کارشناسان آن را «بسیار ناسالم و خطرناک» توصیف میکنند. شاخص کیفیت هوا بامداد چهارشنبه ۱۲ آذر با ثبت عدد ۱۶۴، پایتخت را برای هجدهمین روز متوالی وارد وضعیت قرمز کرد؛ وضعیتی که حتی بارشهای پراکنده روزهای گذشته نیز نتوانستهاند از شدت آن بکاهند. همزمان برخی ایستگاههای مرکزی تهران با عبور از مرز ۲۰۰، وارد محدوده بنفش یعنی «بسیار ناسالم» شدهاند؛ محدودهای که برای همه گروههای سنی مخاطرهآمیز است.
این آلودگی گسترده تنها محدود به مرکز پایتخت نیست. در بسیاری از شهرهای استان تهران از جمله اسلامشهر، ملارد، شهریار، بهارستان و پیشوا، شاخصها اعدادی بین ۱۵۰ تا ۱۹۶ را نشان میدهند. سازمان هواشناسی هشدار داده که طی روزهای آینده، به علت پایداری جوی، کاهش وزش باد و انباشت ذرات معلق کوچکتر از ۲.۵ میکرون، هوای تهران و دهها شهر دیگر ایران دستکم تا دوشنبه آینده در وضعیت آلوده و نامطلوب باقی خواهد ماند.
پیامدهای این شرایط، بهسرعت در نرخ مرگومیر تهران بازتاب یافته است. مهدی بابایی، رئیس کمیته ایمنی شورای شهر، اعلام کرده میانگین فوت روزانه در سامانه بهشت زهرا از ۱۸۰ نفر به حدود ۲۲۰ نفر رسیده و این افزایش ۲۰ درصدی عملاً به معنای مرگ روزانه نزدیک به ۴۰ نفر بر اثر پیامدهای مستقیم یا غیرمستقیم آلودگی هواست. این وضعیت در حالی رخ میدهد که همزمان شیوع آنفلوانزای فصلی در چندین استان از جمله تهران، خراسان رضوی، زاهدان، قزوین، اصفهان و همدان شدت گرفته و نگرانیها درباره فشار مضاعف بر نظام سلامت را افزایش داده است.
بحران آلودگی هوا حتی ذخایر خونی کشور را نیز به مرز هشدار رسانده است. بابک یکتاپرست، سرپرست معاونت اجتماعی سازمان انتقال خون، اعلام کرده ذخایر خون پایتخت تنها برای سهونیم روز کافی است و کاهش مراجعه مردم بهدلیل عوارض خروج از منزل در هوای آلوده، وضعیت را بحرانی کرده است. در مجموع ذخایر خونی کشور کمتر از پنج روز اعلام شده و برخی استانها بهمراتب پایینتر از میانگین ملی قرار دارند.
تعطیلیهای گسترده نیز بهعنوان راهحلی اضطراری ادامه دارد. دانشگاهها و مراکز آموزشی در استان سمنان تا پایان هفته مجازی شدهاند و در استان البرز، کلیه مدارس و دانشگاهها روز ۱۲ آذر تعطیل اعلام شد. مشهد نیز با شاخص ۱۴۹ در وضعیت نارنجی قرار گرفته و هوا برای گروههای حساس ناسالم ارزیابی شده است.
ابعاد اقتصادی بحران نیز شگفتآور است. صادق حسنوند، رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه تهران، اعلام کرده تنها در سال گذشته بیش از ۲۰ میلیارد دلار خسارت اقتصادی ناشی از آلودگی هوا به کشور وارد شده است؛ خسارتی که شامل هزینه درمان بیماریها، تعطیلیها، افت بهرهوری، کاهش کیفیت زندگی و افت عملکرد تحصیلی میلیونها دانشآموز است. تحلیلگران اقتصادی همچون ناصر ذاکری معتقدند این رقم «قطعاً کمتر از واقعیت» است و محاسبات دقیقتر، خسارتهایی بهمراتب سنگینتر را نشان میدهد.
در سوی دیگر، سیاستگذاری جمهوری اسلامی در مقابله با آلودگی هوا همچنان گرفتار اولویتهای نادرست و تصمیمهای کوتاهمدت است. یکی از عوامل اصلی تشدید بحران، بازگشت گسترده نیروگاهها به مازوتسوزی است؛ سوختی بهشدت آلاینده که به گفته محمد جمالیان، عضو کمیسیون بهداشت مجلس، امسال «نهتنها در زمستان، بلکه از ابتدای فروردین» مصرف آن آغاز شده است. او میگوید هیچیک از تعهدات قانونی برای نوسازی حملونقل عمومی، اسقاط خودروهای فرسوده یا ارتقای کیفیت سوخت اجرایی نشده و سازمان محیطزیست را «ضعیفترین و بیتفاوتترین نهاد دولتی» توصیف میکند.
در همین حال، عباس علیآبادی، وزیر نیروی دولت جمهوری اسلامی، با بیان اینکه «دوست نداریم مازوت بسوزانیم، اما مجبوریم»، عملاً تأیید کرده که دستکم چهار نیروگاه بزرگ کشور در یک سال گذشته لحظهای مصرف این سوخت را متوقف نکردهاند و یازده نیروگاه دیگر نیز از ابتدای پاییز دوباره به مازوتسوزی بازگشتهاند.
معضل خودروهای داخلی و بنزین غیراستاندارد نیز همچنان سایه سنگین خود را بر پایتخت و کل کشور حفظ کرده است. علیرضا رئیسی، معاون وزیر بهداشت، با اشاره به اینکه «خودروهای داخلی جدید فاجعهاند و مثل خودروهای فرسوده هوا را آلوده میکنند»، کیفیت بنزین پتروشیمی یا ریفرمیت را «بسیار نگرانکننده» خوانده و آن را یکی از عوامل افزایش سرطانهای خون در کشور دانسته است. آخرین آمارهای شورای شهر تهران نشان میدهد منابع متحرک با سهم بیش از ۸۲ درصدی، بزرگترین عامل انتشار آلایندههای گازی در تهراناند و بیش از ۶۰ درصد ذرات معلق نیز از این منابع ناشی میشود.
در مقابل این واقعیتها، رسانههای نزدیک به حاکمیت همچنان تلاش دارند ریشه بحران را در هزینههای نظامی انکار کنند. روزنامه فرهیختگان در واکنش به سخنان اسماعیل کهرم—که گفته بود جمهوری اسلامی میتواند تنها با هزینه ۱۰ موشک، کیفیت مازوت را استاندارد کند—ادعا کرده مشکل اصلی نه بودجه موشکها، که «مصرف بیرویه سوخت و ایراد خودروها» است؛ تفسیری که منتقدان آن را تلاش برای پنهان کردن اولویتهای سیاسی و امنیتی نظام میدانند.
کارشناسان محیطزیست هشدار میدهند که آلودگی هوا اکنون از مرحله بحران گذشته و به تهدیدی مستقیم علیه سلامت عمومی، اقتصاد خانوارها و آینده اجتماعی کشور بدل شده است. با این حال، دولت جمهوری اسلامی همچنان به سیاستهای مقطعی و بیاثر مانند تعطیلیها، محدودیتهای زوجوفرد و توصیههای پزشکی بسنده میکند. در حالی که براساس نظر متخصصان، تنها با اصلاح سیاستگذاریها، سرمایهگذاری در انرژی پاک و بازسازی زیرساختهای فرسوده میتوان از تشدید فاجعه در سالهای پیشرو جلوگیری کرد.
