سه‌شنبه ۴ شهریور برابر با ۲۶ اوت، مذاکرات هسته‌ای میان جمهوری اسلامی و سه کشور اروپایی عضو برجام شامل فرانسه، آلمان و بریتانیا، در ژنو برگزار شد؛ نشستی که به‌رغم انتظارها، بدون هیچ دستاورد ملموس و توافق قابل‌اعتنا به پایان رسید.
نمایندگان اروپایی در این مذاکرات بار دیگر هشدار دادند که اگر تهران در کوتاه‌ترین زمان ممکن همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را از سر نگیرد، درباره ذخایر اورانیوم غنی‌شده شفاف‌سازی نکند و به مسیر دیپلماتیک بازنگردد، مکانیسم موسوم به «بازگشت سریع» یا همان ماشه را فعال خواهند کرد؛ سازوکاری که به‌موجب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، امکان بازگرداندن فوری تحریم‌های لغوشده را بدون نیاز به رأی‌گیری فراهم می‌سازد.
در مقابل، هیأت جمهوری اسلامی همان مواضع همیشگی را تکرار کرد. کاظم غریب‌آبادی، معاون وزیر خارجه، پس از نشست ژنو مدعی شد ایران همچنان به دیپلماسی متعهد است و «اینک نوبت اروپا و شورای امنیت است که انتخاب درستی انجام دهند.» او اما هیچ جزئیات یا برنامه عملی مشخصی ارائه نکرد. رسانه‌های بین‌المللی نیز گزارش دادند که هیأت ایرانی فقط وعده‌های کلی مطرح کرده و طرح مشخصی روی میز نگذاشته است. خبرنگار وال‌استریت ژورنال نوشت: «ایران برخی تعهدات مبهم را مطرح کرد، اما فاقد جزئیات کافی بودند.» خبرنگار اکسیوس نیز مذاکرات را «نه فاجعه‌بار، اما کاملاً بی‌نتیجه» توصیف کرد.
هم‌زمان، سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی، اسماعیل بقایی، تهدید کرد که فعال‌سازی مکانیسم ماشه توسط اروپا «غیرقانونی» است و پیامدهای روانی و سیاسی سنگینی خواهد داشت. او ادعا کرد که ایران برنامه روشنی برای مقابله با چنین اقدامی دارد و اروپایی‌ها صلاحیت حقوقی برای بازگرداندن تحریم‌ها را ندارند.
این موضع‌گیری‌ها در حالی صورت می‌گیرد که اروپایی‌ها پیش‌تر پایان ماه اوت را آخرین مهلت ایران برای بازگشت به تعهدات دانسته‌اند. اگر تهران در این ضرب‌الاجل کوتاه همکاری نکند، همه تحریم‌های سازمان ملل که با برجام لغو شده بود، به‌طور خودکار بازخواهد گشت.
از سوی دیگر، روسیه در تلاشی آشکار برای حمایت از جمهوری اسلامی، پیش‌نویس قطعنامه‌ای به شورای امنیت ارائه کرده است که بر اساس آن مهلت اجرای مکانیسم ماشه برای شش ماه تمدید شود. چین نیز از این ابتکار مسکو پشتیبانی کرده است. این پیشنهاد می‌تواند به تعویق موقتی فشارها کمک کند، اما از نظر اروپایی‌ها تنها «خرید زمان» برای تهران است. یکی از دیپلمات‌های اروپایی در گفت‌وگو با رسانه‌ها تصریح کرد: «نمی‌خواهیم ایران ما را بازی بدهد. اگر واقعاً جدی هستند باید فوراً همکاری کنند.»
در چنین فضایی، نگرانی‌های بین‌المللی درباره سطح غنی‌سازی اورانیوم ایران رو به افزایش است. گزارش‌ها تأیید می‌کند که تهران سطح غنی‌سازی را به ۶۰ درصد رسانده است؛ سطحی که به‌روشنی خارج از چارچوب برجام است و فاصله اندکی با سوخت مورد نیاز برای سلاح هسته‌ای دارد. توقف همکاری ایران با آژانس پس از جنگ دوازده‌روزه با اسرائیل نیز بر نگرانی‌ها افزوده و عملاً امکان راستی‌آزمایی فعالیت‌های هسته‌ای را از بین برده است.
در همین حال، جمهوری اسلامی تلاش کرده با نزدیک شدن به مسکو و پکن، مواضع خود را تقویت کند. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، در تماس تلفنی با مسعود پزشکیان، رئیس دولت جمهوری اسلامی، از «حق غنی‌سازی» تهران حمایت کرده و ابراز امیدواری کرده است که مذاکرات ژنو به نتیجه‌ای مطلوب برای ایران برسد. تهران نیز از این حمایت استقبال کرده و بار دیگر مدعی شده که هیچ‌گاه به دنبال سلاح هسته‌ای نبوده است. اما واقعیت میدانی، از سطح بالای غنی‌سازی تا توقف همکاری با نهادهای بین‌المللی، خلاف این ادعاها را نشان می‌دهد.
اروپا اما مسیر دیگری را دنبال می‌کند. دیوید لمی، وزیر خارجه بریتانیا، پس از مذاکرات اعلام کرد که پیشنهاد تمدید مهلت تحریم‌ها تنها در صورتی ممکن است که ایران همکاری با آژانس را از سر بگیرد و درباره ذخایر اورانیوم توضیح شفاف ارائه دهد. او تأکید کرد: «ما به دیپلماسی متعهدیم، اما زمان اندک است. بدون توافقی پایدار و قابل راستی‌آزمایی، این روند پایان خواهد یافت.»
با این حال، عباس عراقچی، وزیر خارجه جمهوری اسلامی، در واکنش به این پیشنهاد گفت تصمیم‌گیری در این باره صرفاً بر عهده شورای امنیت است و ایران وارد چنین فرایندی نخواهد شد. او در عین حال اشاره کرد که تهران با «دوستان خود در شورا» مشورت خواهد کرد؛ کنایه‌ای روشن به روسیه و چین. این سخنان نشان می‌دهد که حکومت ایران بار دیگر به جای پاسخ‌گویی به مطالبات جامعه جهانی، پشت سپر قدرت‌های شرقی پنهان شده است.
به گفته تحلیل‌گران، این وضعیت جمهوری اسلامی را در یک تله دیپلماتیک گرفتار کرده است: از یک سو با وعده‌های مبهم و بی‌جزئیات سعی می‌کند مذاکرات را کش بدهد و زمان بخرد، و از سوی دیگر با اتکا به حمایت‌های روسیه و چین تلاش دارد از بازگشت تحریم‌ها جلوگیری کند. اما نتیجه عملی این سیاست چیزی جز افزایش انزوا و فشار اقتصادی بر مردم ایران نخواهد بود.
رهبر جمهوری اسلامی، علی خامنه‌ای، در روزهای اخیر نزاع با ایالات متحده را «حل‌ناشدنی» توصیف کرد و بار دیگر تأکید کرد که ایران هرگز تسلیم فشارهای واشینگتن نخواهد شد. این موضع‌گیری به‌روشنی نشان می‌دهد که راس هرم قدرت در تهران همچنان به جای پذیرش دیپلماسی واقع‌بینانه، شعارهای ایدئولوژیک و بن‌بست دائمی را انتخاب کرده است.
اگر مکانیسم ماشه فعال شود، تحریم‌های گسترده سازمان ملل در حوزه‌های انرژی، مالی و بانکی بازخواهد گشت؛ تحریم‌هایی که در سال ۲۰۱۵ لغو شده بودند. این تحریم‌ها نه تنها بر اقتصاد بیمار ایران فشار مضاعف وارد خواهد کرد، بلکه موقعیت بین‌المللی جمهوری اسلامی را بیش از پیش تضعیف خواهد نمود. تمدید احتمالی این مهلت نیز، حتی در صورت موفقیت روسیه و چین، تنها مسکّنی موقت خواهد بود و دردی از بحران ساختاری حکومت در حوزه هسته‌ای درمان نخواهد کرد.
مذاکرات ژنو بار دیگر نشان داد که جمهوری اسلامی فاقد اراده و برنامه روشن برای خروج از بحران است. اروپا صریحاً تهدید کرده که پنجره دیپلماسی به‌زودی بسته خواهد شد، اما تهران همچنان به بازی وقت‌کشی ادامه می‌دهد. حمایت‌های مسکو و پکن نیز چیزی جز خرید زمان برای حکومتی نیست که در داخل با بحران اقتصادی و اجتماعی دست‌به‌گریبان است و در خارج با انزوای روزافزون روبه‌روست.
مسیر پیش رو روشن است: یا جمهوری اسلامی با پذیرش نظارت‌های بین‌المللی و بازگشت به تعهدات برجامی، گامی واقعی در جهت دیپلماسی برمی‌دارد، یا با فعال شدن مکانیسم ماشه، زیر بار تحریم‌های سنگین‌تری خواهد رفت. در هر دو حالت، مردمی که بیش از چهار دهه قربانی سیاست‌های ایدئولوژیک حاکمان بوده‌اند، بهای اصلی این لجاجت را خواهند پرداخت.
