خبرگزاری رویترز، روز سه‌شنبه۱۳ خرداد گزارش داد بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، سال گذشته در تاسیسات اتمی «فُردو» قم با شکافی جدی در اطلاعات خود مواجه شدند. با اینکه جمهوری اسلامی پیشتر به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اطلاع داده بود که صدها دستگاه سانتریفیوژ مدل IR-6 در فردو نصب خواهد شد، بازرسان نمی‌دانستند این سانتریفیوژها از کجا آمده است!
هم‌زمان با اظهارنظر مقام‌های جمهوری اسلامی و آمریکا درباره ترک نکردن میز مذاکره، خبرگزاری رویترز در گزارشی به این موضوع پرداخت که برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی برای بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ابهاماتی دارد که لازم است در این توافق، به آن‌ها پرداخته شود.
به نوشته رویترز، بازرسان سازمان ملل که بر مرکز هسته‌ای فردو نظارت دارند، سال گذشته متوجه شدند که اطلاعات آن‌ها درباره آنچه در این مرکز می‌گذرد، کافی نیست، زیرا آن‌ها ورود کامیون‌های حامل سانتریفیوژهای پیشرفته غنی‌سازی اورانیوم به این تاسیسات را شاهد بودند، در حالی که از منشا، محل ساخت یا مسیر انتقال این تجهیزات هیچ اطلاعی نداشتند.
یک مقام آگاه به رویترز گفت در حالی که جمهوری اسلامی به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اطلاع داده بود صدها سانتریفیوژ آی‌آر‌ـ شش بیشتر در فردو نصب خواهد شد، بازرسان اصلا خبر نداشتند که این دستگاه‌های پیشرفته از کجا آمده‌اند.
این ماجرا نشان داد که چگونه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به عنوان دیده‌بان هسته‌ای سازمان ملل، از زمان خروج دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات متحده از توافق سال برجام در سال ۲۰۱۸، رد برخی از مهم‌ترین فعالیت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی را از دست داده است.
گزارش‌های فصلی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نشان می‌دهد که در برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی برخی نقاط کور کلیدی وجود دارد؛ از جمله اطلاع نداشتن از تعداد سانتریفیوژهای ایران یا محل تولید و نگهداری ماشین‌آلات و قطعات آن‌ها. آژانس همچنین امکان بازرسی‌های سرزده از مکان‌هایی را که در آن‌ها رد اورانیوم یافت شد اما ایران آن‌ها را به‌عنوان مرکز هسته‌ای اعلام نکرده بود، از دست داد.
دولت دوم ترامپ مذاکرات هسته‌ای با تهران را با هدف اعمال محدودیت‌های هسته‌ای جدید بر جمهوری اسلامی پیش می‌برد. با این حال، رویتز به نقل از بیش از ۱۲ فرد آشنا با فعالیت‌های اتمی جمهوری اسلامی از جمله مقام‌ها، دیپلمات‌ها و تحلیلگران، نوشت که برای به نتیجه رسیدن هرگونه توافقی، نقاط کور آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باید برطرف شوند.
به گفته این تحلیلگران، در اطلاعات آژانس از برنامه هسته‌ای تهران شکاف‌هایی وجود دارد که لازم است ایران درباره آن‌ها شفاف‌سازی‌های لازم را انجام دهد تا از مقیاس و دامنه فعلی برنامه هسته‌ای کنونی تهران شناخت درستی به دست آید. این کارشناسان معتقدند رسیدن به این شناخت ممکن است ماه‌ها طول بکشد، اما اگر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و طرف‌های مذاکره‌کننده بخواهند به نتیجه‌ای برسند که مطلوب و بازدارنده‌ای باشد، این شناخت بسیار مهم است.
جمهوری اسلامی معتقد است که پس از خروج ایالات متحده از توافق برجام، حق داشت تعهداتش را برای افزایش نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی لغو کند. تهران اتهامات غرب را هم مبنی بر اینکه گزینه ساخت سلاح هسته‌ای را روی میز نگه داشته، رد می‌کند و مدعی است که اهداف برنامه هسته‌ای این کشور کاملا صلح‌آمیز است.
با وجود این، جمهوری اسلامی در سال‌های اخیر در غنی‌سازی اورانیوم گام‌های بزرگی برداشته است. هنگامی که ایالات متحده و قدرت‌های جهانی در سال ۲۰۱۵ با ایران به توافق هسته‌ای رسیدند، با محدود کردن خلوص اورانیوم غنی‌شده به زیر ۴ درصد، به دنبال محدود کردن «زمان گریز هسته‌ای» تهران به حداقل یک سال بودند؛ یعنی مدت زمانی که برای تولید مواد شکافت‌پذیر کافی با هدف ساخت یک بمب اتمی لازم است.
اکنون این زمان گریز تقریبا از بین رفته، ایران سانتریفیوژهای پیشرفته‌تری نصب کرده و در حال غنی‌سازی اورانیوم تا ۶۰ درصد خلوص است که به ۹۰ درصد موردنیاز برای ساخت تسلیحات هسته‌ای، نزدیک است.
طبق گزارش محرمانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هیچ کشور دیگری اورانیوم را بدون هدف تولید سلاح هسته‌ای تا این سطح غنی نکرده است. نیروگاه‌های هسته‌ای اغلب از سوخت غنی‌شده بین ۳ تا ۵ درصد استفاده می‌کنند.
یک مقام اروپایی که برنامه هسته‌ای ایران را دنبال می‌کند، به رویترز گفت که برنامه غنی‌سازی جمهوری اسلامی اکنون آنقدر پیش رفته است که حتی اگر به طور کامل تعطیل شود، ایرانی‌ها می‌توانند آن را در عرض چند ماه دوباره راه‌اندازی و بازسازی کنند.
پس از پنج دور گفتگو بین مذاکره‌کنندگان ایرانی و آمریکایی، موانع متعددی باقی مانده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به رد درخواست آمریکا مبنی بر تعهد به کنار گذاشتن غنی‌سازی و امتناع از ارسال ذخایر موجود اورانیوم با غنای بالا به خارج از کشور اشاره کرد.
به گفته یک مقام آگاه، با توجه به اینکه پنجره برای بازگرداندن زمان گریز طولانی مانند سال ۲۰۱۵ بسته شده است، هر توافق جدیدی باید نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را بر برنامه هسته‌ای تهران قوی‌تر کند.
حدود سه سال پیش، ایران دستور داد تمام تجهیزات نظارتی و کنترلی که بر اساس توافق برجام اضافه شده بود، از جمله دوربین‌های نظارتی در کارگاه‌های ساخت قطعات سانتریفیوژ، حذف شوند. در آن زمان، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بیش از یک سال بود که به فیلم آن دوربین‌ها دسترسی نداشت.
در حالی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی حدود ۲۰ هزار سانتریفیوژ نصب‌شده در تاسیسات غنی‌سازی ایران را می‌بیند، نمی‌داند چه تعداد دیگر در سال‌های اخیر تولید شدند و اکنون در جای دیگری‌اند. از همین رو، سخنگوی وزارت خارجه ایالات متحده گفت که نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای شناخت کامل جامعه بین‌المللی از برنامه هسته‌ای ایران بسیار مهم است، هرچند افزود که «مذاکره علنی در مورد این مسائل به نفع آمریکا نیست».
در چنین شرایطی، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به رغم ادعای جمهوری اسلامی، می‌گوید که در حال حاضر نمی‌تواند «اطمینان حاصل کند که برنامه هسته‌ای ایران منحصرا صلح‌آمیز است».
دیپلمات‌ها و کارشناسان انتظار دارند که هر توافق جدیدی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به ایجاد یک «خط سیر» موظف کند و از تمام فعالیت‌های برنامه هسته‌ای ایران تصویری کامل ارائه دهد که نشان دهد ابهامات این نهاد تا حد امکان برطرف شده‌اند.
با این حال این کار چالش‌برانگیز خواهد بود، زیرا برخی از نقاط کور آنقدر پررنگ شده‌اند که نمی‌توان آن‌ها را به طور کامل برطرف کرد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش‌های فصلی به کشورهای عضو اعلام کرده که «تداوم اطلاعاتی» خود را از دست داده است و در مورد تولید و موجودی سانتریفیوژها، قطعات خاص سانتریفیوژ و کیک زرد، قادر به بازیابی آن نخواهد بود.
از این رو، تحلیلگران معتقدند که جمع کردن تمام تکه‌های پازل هسته‌ای ایران‌ــ هرچند کار دشواری است‌ــ باید بخش اساسی هر توافقی باشد. آن‌ها می‌گویند این امر تا حدودی به میزان همکاری ایران بستگی دارد و از سوی دیگر باید دید که آیا این شفاف نبودن برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی برای ایالات متحده قابل‌قبول است یا خیر.
سخنگوی وزارت خارجه آمریکا گفته نظارت آژانس برای درک دامنه برنامه هسته‌ای ایران ضروری است اما افزود که این موضوعات نباید به صورت علنی مذاکره شود.
اریک بروئر تحلیلگر اطلاعاتی آمریکا هم می‌گوید: «ساختن این پازل برای هر توافقی حیاتی است. اما بستگی زیادی به همکاری ایران دارد.» او افزود: «حتی در بهترین حالت، ممکن است آژانس به تصویر کاملی از فعالیت‌های رژیم ایران نرسد… سؤال این است: آیا ایالات متحده می‌تواند با این عدم قطعیت کنار بیاید؟»
