در ایران، بحران آلودگی هوا بار دیگر به سطحی بی‌سابقه رسیده و بنا بر گزارش‌های رسمی، از صبح دوشنبه سوم آذر، شاخص کیفیت هوا در هشت کلان‌شهر کشور در وضعیت نارنجی و ناسالم قرار گرفت؛ تهران، کرج، اراک، اصفهان، ارومیه، اهواز، تبریز و مشهد در میان آلوده‌ترین مناطق کشور هستند و برخی شهرها حتی در آستانه شرایط «بسیار ناسالم» و «خطرناک» قرار گرفته‌اند. این وضعیت در حالی رقم خورده که سوم آذر، تعطیل رسمی در تقویم ایران است و مدارس و دانشگاه‌های بسیاری از شهرها از ابتدای هفته، یا تعطیل بوده‌اند یا به صورت غیرحضوری اداره شده‌اند.
در پایتخت، روند آلودگی طی روزهای گذشته رو به وخامت گذاشته و ایستگاه‌های سنجش کیفیت هوا در برخی مناطق تهران اعدادی در محدوده ۱۷۰ تا ۱۸۰ را ثبت کرده‌اند؛ عددی که به‌طور رسمی نشان‌دهنده قرار گرفتن هوا در منطقه «قرمز» و ناسالم برای همه گروه‌ها است. انتشار گزارش‌هایی مبنی بر خاموش بودن برخی سامانه‌های سنجش آلودگی، یا عدم انتشار آمار از سوی تعدادی از ایستگاه‌ها نیز نگرانی‌ها را افزایش داده است. کارشناسان محیط‌زیست می‌گویند ممکن است شاخص آلودگی در این مناطق به حدی بالا رفته باشد که اعلام رسمی آن، دولت را ناچار به تعطیلی کامل پایتخت کند.
با وجود هشدارهای مکرر پزشکان و متخصصان، تصمیم‌گیری در سطح مدیریتی همچنان با ابهام، تناقض و تعلل روبه‌رو است. کمیته اضطرار آلودگی هوای تهران روز شنبه، با وجود وضعیت قرمز، از تشکیل جلسه برای تعیین تکلیف محدودیت‌ها خودداری کرد و تنها پس از عبور شاخص آلودگی از عدد ۱۶۰ در نخستین ساعات یکشنبه بود که تعطیلی مقطع ابتدایی مدارس در تمام شهرستان‌های استان اعلام شد. این تصمیم دیرهنگام با انتقاد گسترده کارشناسان همراه شد؛ به‌ویژه آنکه از روز جمعه، مهدکودک‌ها و مراکز پیش‌دبستانی تعطیل شده بودند و این پرسش مطرح شد که چگونه کودکان ۳ تا ۶ ساله نیازمند حفاظت فوری هستند، اما کودکان ۷ تا ۱۲ ساله خطری را تهدید نمی‌کند.
در ادامه این روند، گزارش‌هایی منتشر شده مبنی بر احتمال طرح تعطیلی کامل تهران در جلسه دوم کمیته اضطرار. برخی رسانه‌ها مدعی شده‌اند که با توجه به تعطیلی رسمی دوشنبه، احتمال تعطیلی پایتخت در روز سه‌شنبه نیز وجود دارد؛ موضوعی که در صورت اجرا، عملاً پایتخت را برای چند روز به حالت نیمه‌تعطیل خواهد برد. با این حال، کارشناسان تأکید می‌کنند که این تصمیم‌ها دیرهنگام‌اند و در روزهایی که شاخص آلودگی به مرز قرمز رسیده بود، می‌بایست از همان روز شنبه اجرا می‌شد.
در کنار تهران، تبریز نیز با ثبت عدد ۱۸۴ در ۲۴ ساعت گذشته در وضعیت «ناسالم برای عموم» قرار گرفته و شاخص لحظه‌ای آن نیز همچنان بالای ۱۵۰ است. کارشناسان محیط‌زیست نسبت به پیامدهای تنفسی این وضعیت هشدار داده و توصیه کرده‌اند گروه‌های حساس از جمله سالمندان، کودکان، بیماران قلبی و ریوی و زنان باردار، از حضور در فضای باز خودداری کنند.
در خوزستان نیز بنا بر اعلام اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست، ۹ شهر استان از جمله اهواز، شوشتر، کارون، ماهشهر و خرمشهر در وضعیت «قرمز» قرار دارند. در برخی ایستگاه‌های اهواز، شاخص آلودگی به بالای ۱۸۵ رسیده است؛ عددی که برای سلامت تمامی گروه‌های سنی خطرناک ارزیابی می‌شود. تنها اندیکا در وضعیت پاک قرار دارد و چند شهر دیگر در محدوده «قابل قبول» یا «ناسالم برای گروه‌های حساس» ثبت شده‌اند.
این بحران تنها به کلانشهرها محدود نیست. طی روزهای اخیر، موج گسترده تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها در استان‌های اصفهان، آذربایجان شرقی، سیستان‌وبلوچستان، مرکزی و خراسان رضوی نشان می‌دهد که آلودگی هوا در سراسر کشور فراگیر شده و عملاً بخش وسیعی از جمعیت ایران در معرض تهدید جدی قرار گرفته است.
کارشناسان دو عامل اصلی را در تشدید این وضعیت برجسته می‌کنند: نخست، افزایش بی‌سابقه مصرف مازوت در نیروگاه‌ها که طبق آمار رسمی، از ۲۳ آبان، به بیش از ۲۱ میلیون لیتر در روز رسیده است؛ نیروگاه‌های شازند، سلیمی و مفتح در صدر مصرف‌کنندگان این سوخت قرار دارند و اثر مستقیم آن بر آلودگی هوای شهرهای مجاور غیرقابل انکار است. این در حالی است که مقام‌های دولتی وعده داده بودند ذخایر گازوئیل سه برابر سال گذشته افزایش یافته و استفاده از مازوت کاهش می‌یابد، وعده‌ای که اکنون مشخص شده عملیاتی نشده است.
دومین عامل، وجود چند میلیون خودروی فرسوده در کشور است؛ وسایل نقلیه‌ای که با توجه به ساختار ناقص معاینه فنی و نبود طرح‌های مؤثر برای خروج آنها از چرخه، همچنان یکی از منابع اصلی تولید ذرات معلق، اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلاینده شناخته می‌شوند. ترکیب این وضعیت با کاهش بارندگی، پایداری جوی و سکون هوا، کشور را عملاً وارد مرحله‌ای کرده که بسیاری از کارشناسان «وضعیت فوق‌بحرانی» توصیف می‌کنند.
در کنار همه این‌ها، هشدارهای پزشکی نیز بار دیگر زوایای پنهان این بحران را یادآور شده است. احمد دلیری، رئیس انجمن علمی سالمندی ایران، اعلام کرده قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض هوای آلوده می‌تواند خطر ابتلا به زوال شناختی و آلزایمر را بین ۱۰ تا ۶۰ درصد افزایش دهد. او توضیح داده ذرات ریز کمتر از ۲.۵ میکرون قادرند از ریه وارد جریان خون شده و حتی از طریق عصب بویایی مستقیماً به مغز برسند، روندی که بذر تخریب عصبی را در سال‌های آینده می‌کارد. کارشناسان عفونی نیز هشدار داده‌اند که آلودگی هوا عامل تشدید بیماری‌هایی چون آسم، برونشیت مزمن، ضعف سیستم ایمنی و افزایش عفونت‌های تنفسی است.
با وجود تداوم بحران و هشدارهای پزشکی، نبود راهکارهای قطعی و سیاست‌های منسجم همچنان یکی از جدی‌ترین انتقادات نسبت به دولت جمهوری اسلامی است؛ انتقاداتی که هر ساله با آغاز فصول سرد و تشدید پدیده وارونگی، دوباره اوج می‌گیرد و نشان می‌دهد که این بحران نه یک حادثه فصلی، بلکه نتیجه ترکیب سیاست‌گذاری ناموفق، زیرساخت‌های فرسوده و غفلت طولانی‌مدت از مدیریت محیط‌زیست در کشور است.
